Op 22 maart 2016 cirkelde ik boven onze nationale luchthaven. Ik was op terugweg van de Harvard-universiteit, waar ik deelnam aan een congres. Onze piloot kreeg geen toestemming om te landen. Hij vloog nog enkele cirkels, en meldde daarna dat er een brand was uitgebroken op de luchthaven en dat hij moest doorvliegen naar de luchthaven van Charleroi.
Op het tarmac vernamen we wat er gebeurd was in Zaventem, en dat er in de metro van Maalbeek ook iets aan de hand was. Zo’n levendige herinnering noemt men een flashbulb memory of flitsherinnering. Bij wereldschokkende gebeurtenissen, zoals de moord op Kennedy of de aanslagen van 9/11, herinneren mensen zich gedetailleerd waar ze waren en wat ze deden op dat moment.
Geen boodschap
Wat ik me nog goed herinner van die ochtend, zijn de vele berichtjes die ik en de medepassagiers ontvingen van bezorgde familieleden, vrienden en collega’s die wisten dat we zouden landen op Zaventem. Maar wij waren veilig geland op een andere plaats. Voor andere mensen bleef de bezorgdheid knagen. Er kwam geen boodschap dat alles veilig was. Ik kan me niet voorstellen wat er zich dan moet afspelen in het hoofd van een dierbare. Ik kan me niet verbeelden hoe zo’n flitsherinnering je hele verdere leven bepaalt.
Na de aanslagen kwamen we nog meer in de bekende maalstroom terecht. De politiek-religieuze golf van terreur was vanuit verre oorden met enkele tussenstops in New York, Madrid, Londen en Parijs finaal op onze bodem geland. De angst voor een herhaling van de terreur en de bezorgdheid voor onze veiligheid namen grote en emotionele proporties aan. De ruimte voor een genuanceerde analyse en dialoog over zulke complexe fenomenen verkleinde.
Dat is een klassieke en verstaanbare reactie na zulke extreme erupties van geweld. Want dat is wat terrorisme doet: via strategisch geplaatst geweld zaait het angst in de hoofden van mensen. Vanuit zo’n oogpunt zijn Zaventem en Maalbeek een evident doelwit. Veel Belgen herkennen het vakantiegevoel dat je hebt in de inkomhal van de luchthaven of hebben meermaals de metro genomen. Als je deze plaatsen raakt met extreem geweld, raak je de hele samenleving.
De bezorgde mens
Vandaag, twee jaar na de aanslagen, cirkel ik opnieuw. Maar ditmaal op uitnodiging van Kristin Verellen, die haar man Johan Van Steen verloor bij de aanslag in Maalbeek. Kristin en haar vrijwillige burgerinitiatief Circles: we have the choice nodigden diverse bedrijfsleiders uit in Bozar om te praten over wat ons bezighoudt. Hoe het geweld ons leven of de samenleving beïnvloedde, over de angst en onzekerheden waarmee we geconfronteerd worden, over hoe we daar positief en vooral verbindend aan kunnen bijdragen. Hun missie is om samen te zoeken ‘hoe we in een wereld van verharding, polarisering en extreem geweld mee willen bouwen aan een cultuur van inclusie en dialoog’. Zo’n authentieke benadering raakt me diep. Onze samenleving heeft ze vandaag meer dan ooit nodig.
Waar ik me het meest zorgen over maak, is dat de maatschappelijke bezorgdheid en angst voor terreur zijn ontspoord. Tijdens mijn vele lezingen probeer ik het terrorisme te duiden. Hoe het aanwezig is in onze samenleving, maar vooral hoezeer onze omgang met angst cruciaal is om duurzaam samen te leven. Over hoe empathie verbindend kan werken, maar ook over hoe diezelfde empathie misbruikt kan worden om meer angst aan te jagen en uiteindelijk haat kan cultiveren. En haat kan opnieuw omslaan in geweld.
In haar prachtige boek Tegen de haat stelt journaliste Carolin Emcke dat een bezorgde mens ‘alleen nog maar de demonen “ziet” die zijn leven vergallen, omdat ze alles bedenkelijk, bedreigend en hinderlijk voorstellen’. Het is die bezorgdheid die een samenleving kan verharden, polariseren en het sociaal weefsel kan doen verbrokkelen. Een angstige samenleving krimpt ineen, stoot bepaalde groepen en meningen uit en kijkt dikwijls weg van de nuances die broodnodig zijn om om te leren gaan met extreme gebeurtenissen.
Podium aan IS-strijders
De voorbeelden zijn legio. Op basis van ongelukkige communicatie gingen we er te snel van uit dat het NTGent een vrij podium zou geven aan IS-strijders. Twee dagen later bleek dat die hysterische gevolgtrekking vooral gevoed werd door onze op angst geïnspireerde bezorgdheid.
Er is vandaag geen zinnig mens die twijfelt aan de noodzaak om Syriëstrijders te berechten voor hun aandeel in een terreurorganisatie. Maar onze angstige bezorgdheid verblindt ons om onze maatschappelijke verantwoordelijkheid op te nemen voor de kinderen van deze daders(DS 20 maart). Zij hebben niet gekozen voor het geweld, zij dragen geen verantwoordelijkheid voor de verkeerde beslissingen van hun ouders. Een door angst gedreven bezorgdheid leidt op korte termijn dikwijls tot snelle gevolgtrekkingen en een opeenstapeling van verharde meningen. Op lange termijn resulteert het in een uitholling van onze democratische rechtsstaat en onze op mensenrechten gebaseerde ethiek.
We moeten voldoende ruimte voor een genuanceerde dialoog creëren, zodat we leren omgaan met onze maatschappelijke bezorgdheden, onze emoties een plaats leren geven en vooral leren hoe we als democratie onze rechtsstaat, mensenrechten en ethiek kunnen waarborgen.
consequent.blog 